Kerstmis nadert, hoed u voor de Grote Verbinders

Waarom eenzaamheid (soms) een kostbaar goed is

Bijna de helft van de Belgen voelt zich soms tot altijd eenzaam, zo blijkt uit het Nationale Geluksonderzoek van de UGent eerder dit jaar. Meteen het sein voor de pers, de VRT voorop, om die eenzaamheid verder tot onderwerp van de maand uit te roepen, zeker gezien de Warmste Week met rasse schreden nadert.

Maar wat is eenzaamheid eigenlijk? Het is niet hetzelfde als het fysieke alleen zijn, maar eerder een gevoelsmatige ervaring van geen contact hebben met de andere(n), op zijn eentje tegen de wereld aan moeten kijken. Alleenstaanden kunnen dat gevoel hebben, maar ook huisvaders en huismoeders, mensen met een druk beroepsleven en zogezegd veel sociale contacten, kinderen, pubers, kortom: iedereen. Depressie en burn-out zijn niet het ‘voorrecht’ van wie alleen door het leven gaat, integendeel, het zijn dikwijls de anderen die ons deprimeren (J.P. Sartre: ‘L’enfer, c’est les autres’). Vraag: is eenzaamheid dan wel zo abnormaal? Of straffer: is dat niet net het moment van naaktheid, dat we in de spiegel kijken en met onszelf geconfronteerd worden? Is eenzaamheid niet eerder iets waar men mee moet leren omgaan, misschien zelfs koesteren, eerder dan te remediëren?

Rozengeur en maneschijn

Music for Life, 2011

Helaas, de psychologen en geluksspecialisten willen ons ervan af helpen. Het betreft namelijk een emotionele verkoudheid, zegt Luc Goossens, professor psychologie aan de KU Leuven en eenzaamheidsexpert. Atsjie, gezondheid. Prof. Dirk De Wachter heeft meteen een prima medicijn klaar, genoemd De Grote Verbondenheid. Telkenmale rond Kerstmis wordt er een soort klopjacht op eenzamen georganiseerd, komt allemaal in de ronde en knuffelen maar. Maar laat ‘verbondenheid’ nu het begrip zijn dat politici van allerlei slag doorlopend gebruiken om mensen plat te lullen, tegenstellingen te verdoezelen en het rozengeur en maneschijn te prediken. Bizar dat ook De Wachter daar nu mee af komt.

Laten we om te beginnen maar een enorme begripsverwarring rond ongeluk en eenzaamheid uit de wereld helpen. Ten eerste zijn er objectieve, materiële oorzaken van eenzaamheid die relatief makkelijk op te lossen zijn. Wachtlijsten in de zorg, alleenstaande moeders die met 40 euro per week moeten rondkomen, gepensioneerden idem dito, mensen die in de dakloosheid terecht komen door tegenslag…: het sociale isolement ingevolge armoede, gewoon geen geld hebben om aan wat dan ook deel te nemen, is een schrijnend euvel waar onze maatschappij haar verantwoordelijkheid moet opnemen. Daar hebben we geen psychologen voor nodig, alleen vijf minuten politieke moed.

In de Warmste Week domineert het collectief sentiment maar komt de kritische ratio in de koelkast terecht, alsof het systeem vrijuit gaat en we alleen maar ons goed hart moeten laten spreken.

Een tweede aspect van vereenzaming is het moderne individualisme, de rat race naar de top, het Facebook-exhibitionisme van het verplichte geluk, geen tijd meer hebben om in relaties te investeren, ja, dat maakt een mens eenzaam. Jongeren verliezen zich in het collectieve  disco-gedaver om aan de eenzaamheid te ontsnappen, en komen nog eenzamer buiten, waarna ze soms naar de spuit grijpen. Kunnen psychologen hier helpen? Neen, het betreft een maatschappelijk probleem, een mentaliteitskwestie die met veel kritisch inzicht moet bejegend worden, want er loopt echt van alles mis.

Maar andermaal, professor De Wachter predikt de Grote Verbondenheid, het wij-gevoel van de kerstmarkten en de glühwein, waardoor bijvoorbeeld mensen kaarsjes gaan branden en stille optochten houden na een terreuraanslag. Deze uitnodiging om niét na te denken, niét te reageren, niét te polariseren, sla ik beleefd maar kordaat af. We hebben misschien niet meer maar af en toe wat minder verbinders nodig. In de Warmste Week domineert het collectief sentiment maar komt de kritische ratio in de koelkast terecht, alsof het systeem vrijuit gaat en we alleen maar ons goed hart moeten laten spreken. De ratio die me bijvoorbeeld zegt dat bedelacties voor kankeronderzoek of een duur medicijn wijzen op een systeem dat niet werkt. Soms is on-verbondenheid nodig om dingen op te merken. Zie ook paragraaf drie.

Het gezellige socialisme

Net nu een 600-koppige Belgische handelsdelegatie in China is gearriveerd om bier en chocolade te verkopen, waarbij iedereen is ingepeperd dat het woord Hongkong dient te worden gemeden, valt ons ook het ongeëvenaarde collectivisme van de Chinese maatschappij weer op. Kan een Chinees eenzaam zijn? Moeilijk, zo lijkt. Van jongs af wordt zelfs het samen kakken aangemoedigd in groepstoiletten, men is nooit alleen want dat op zich is verdacht en asociaal. Deze communistische visie op eenzaamheid, als een uitwas van het kapitalisme, werd in een zachtere vorm toegepast door ene Steve Stevaert, de man van 1001 oneliners zoals ‘het socialisme zal gezellig zijn of niet zijn’.

Voor Stevaert was de gratis bus niet alleen een kwestie van zich kosteloos verplaatsen, maar ook een middel om veel mensen op de bus te krijgen: het openbaar vervoer moest de massa bij elkaar brengen, onder het welziend oog van de ex-cafébaas die in Hasselt zonder oppositie regeerde. De totalitaire trekjes van de verplichte gezelligheid kwamen pas later onder de aandacht, maar op dat moment was Steve God, en het socialisme dé ultieme meta-ideologie die elke vorm van vereenzaming uitsloot. En meteen ook elke vorm van kritiek.

Frank Vandenbroucke stond eenzaam binnen de partij, alleen al omdat hij goed kon rekenen en in het sprookje van Steve niet meeging.

Het socialisme (van het Latijn socius, gezel) is per definitie consensueel. Ook al verrijkt de partij-elite zich, er is een zogenaamd streven naar gelijkheid die materieel is maar tevens een mentale discipline inhoudt. Solidariteit vereist ook dat je je mond houdt. Wie dat allemaal zo niet begrepen had en de gratis-politiek van Steve ongenadig de grond in boorde, was de ongezellige eenzaat Frank Vandenbroucke. In het Canvas-programma ‘Wissel van de macht’ (soms brengt de VRT ook wel eens iets deugdelijks) analyseert journalist Marc Van de Looverbosch hoe de SP.A helemaal in de greep kwam van Stevaerts Sinterklaaspolitiek en geen enkele kritiek daarop duldde. Frank Vandenbroucke stond eenzaam binnen de partij, alleen al omdat hij goed kon rekenen en in het sprookje van Steve niet meeging. Daarmee was zijn lot als politicus bezegeld.

Terugkomend op de vraag: bestaan er eenzame Chinezen? – Ja, vermoedelijk wel, we kennen er een paar, zoals dissident Huang Qi, tot 12 jaar gevangenisstraf veroordeeld wegens het beheren van een regimekritische blog. Voorwaar een onsmakelijke kerstkalkoen, die Huang Qi, iemand die zich niét verbonden voelt met de mainstream. Wat zou professor De Wachter daarmee aanvangen.

De eenzaamheid van de priemgetallen

Zo heet de roman van Paolo Giordano uit 1982. De geluksvraag komt uiteindelijk neer op de vraag hoe men met eenzaamheid kan omgaan, niet hoe hem te elimineren in allerlei dubieuze verbondenheidsdoctrines of collectivistische ideologieën.

Dat heeft te maken met verstand en inzicht. Is een plant gelukkig, voelt een sanseviera zich eenzaam op de vensterbank? Neen, daarvoor is (zelf)bewustzijn nodig. Het existentialisme van Nietzsche, Kierkegaard, Heidegger en Sartre beklemtoont die mogelijkheid om de eenzaamheid te sublimeren door er een kritische observatiepost van te maken en een spoor achter te laten. Schrijvers gewagen wel eens van de eenzaamheid als een goudmijn. Ik moet dat vanuit persoonlijke ervaring beamen: schrijven doe je in afzondering en een eenzaam leven scherpt de pen. Maar ook brood bakken, tomaten kweken, een pianostuk instuderen, het maken van een goed gevulde groentesoep,… het zijn allemaal bezigheden die de eenzaamheid niet te niet doen doch net een zin geven.

Het kind dat plots roept dat de keizer geen kleren aan heeft, buiten de euforische massa, is voor mij een van de belangrijkste geluiden in deze tijd. In alle tijden eigenlijk.

Blijft het fenomeen van de dissidentie, die Chinese blogger met kuren. Waarom zweeg die man ook niet, waarom deed hij niet mee met de rest? Omdat hij de eenzaamheid aan kon, er zelfs kracht uit putte. De energie van de klokkenluider, die uit de verbondenheid treedt, maakt het project van psychotherapeuten enigszins suspect: ze staan aan de kant van het conformisme. De dwang van de welzijnsmaatschappij, zoals Aldous Huxley die in Brave New World (1932) beschreef, rekent af met alle zuurpruimen en caractériels, mensen die om een of andere reden tegen de stroom ingaan en de bluts en de buil erbij nemen.

In het vooruitzicht van de Warmste Week, waar BV’s elkaar wenend in de armen vallen, is een eerbetoon aan ongezellige lieden zoals Huang Qi gepast. Het kind dat roept dat de keizer geen kleren aan heeft, buiten de euforische massa, is voor mij een van de belangrijkste geluiden in deze tijd. In alle tijden eigenlijk. Laten we het koesteren.