Jonathan Crary, de schrijver van het polemische essay ’24/7: Late Capitalism and the Ends of Sleep’ (2013), ziet het om zich heen grijpend menselijk Narcisme als een van de gevolgen van de opkomst van het kapitalisme. De professor aan de Columbia University in New York betoogt dat de markt als een universeel zoeklicht werkt: alles moet permanent zichtbaar worden. Deze zichtbaarheid is nodig voor de kapitalisatie van alles wat onze aarde herbergt en de voeding van onze 24-uur-economie. We werken hier zelf steeds meer aan mee: op sociale media geven we weinig om privacy en gooien we onze vriendschappen en gevoelens in de openbaarheid. Niets is veilig voor het alziende oog van de economie. Presteren, consumeren, en weer presteren, zelfs in de vrije tijd (de vacantie-hysterie!) is de boodschap.
Alleen de slaap ziet Crary, die de mosterd duidelijk bij Gilles Deleuze en Michel Foucault haalde, als zones die nog niet ‘gekoloniseerd’ zijn. Het bed is voor hem de plek van de vrijheid, onze slaap is niet vatbaar voor commerciële exploitatie.
Slaapwandelaars
Dat weet ik eigenlijk nog zo niet. De hoeveelheid slaappillen die alleen al in België dagelijks verbruikt wordt, is gigantisch. Deze farmaceutica beïnvloeden ook de cyclus van de slaap. De REM-slaap waarin we dromen wordt korter, wat tot depressies kan leiden, waardoor we weer anti-depressiva gaan slikken. Slaappillen zijn ook bijzonder verslavend: je hebt er steeds meer van nodig. In die zin is de slaaptijd een consumptietijd zoals een ander. Het kapitalisme wil ons helemaal niet uit de slaap houden, maar wil er wel geld aan verdienen, waarbij en passant de kwaliteit van de slaap verandert: van private rust en onderdompeling in het persoonlijk onderbewustzijn (de droom), een soort reis naar het intiemste zelf, tot een betrekkelijk droomloze en oppervlakkige waakslaap.
Dat laatste opent perspectieven: in de ultieme controlemaatschappij vervaagt het onderscheid tussen slapen en waken, en functioneren we allemaal als een soort slaapwandelaars, nooit uitgeslapen zombies die verslaafd zijn aan hun eigen stress. De voeding en de farma zijn essentiële inductoren van deze hypnotische schemertoestand, naast uiteraard de media, de beeldcultuur, het internet, de games.
Gamers kunnen dagen aan een stuk wakker blijven en raken op de duur (ook weer met behulp van pillen en pepdrank) in een soort hypnotische toestand: de normale droom is vervangen door het hallucinogene landschap van het computerspel, een second life waar werkelijk alles mogelijk is, maar niets werkelijk.
Recht op luiheid
Het kapitalisme en het socialisme lijken in dat opzicht als twee druppels water op elkaar: beide willen zoveel mogelijk beslag leggen op ons gedrag, onze tijdbesteding, maar ook op ons bewustzijn en onderbewustzijn. Een zekere Paul Lafargue had dat in het revolutiejaar 1848 (!) al geponeerd in zijn provocerend pamflet ‘Le droit à la paresse’ (‘Het recht op luiheid’). De luiaard is een stigmatische benaming voor iemand die mentaal vrij en sociaal onthecht is. Men begrijpt waarom de N-VA de jacht op de werklozen heeft geopend en hen desnoods de grasssprietjes tussen de straatstenen wil laten uittrekken: niet zozeer omdat ze economisch niets opbrengen en profiteren van diegenen die werken, maar omdat ze het spel van consumeren/werken/verslaving aan zich laten voorbijgaan. En daardoor zowaar kunnen gaan lummelen, nadenken, dromen, filosoferen. De ledigheid als des duivels oorkussen! Zelfs kinderen moeten altijd bezig zijn, in een georganiseerd verband, en mogen niet zomaar rondhangen of zomaar een dutje doen.
De vraag hoe we de slaap kunnen heroveren, als een absolute privé-tijd, is dus een politieke vraag, en brengt me terug naar een pleidooi dat ik eerder al eens hield voor het basisinkomen. Niet alleen omwille van een visie rond gelijkheid en herverdeling, maar, veel meer nog, omdat verbeelding alleen gedijt als de sociale stress en het utilitaire dogma wegvalt. En verbeelding hebben we echt nodig, of we gaan er allemaal aan. Elke creatieveling probeert die bubbel op te zoeken, maar eigenlijk heeft elke mens er recht op: vrije tijd die de arbeidstijd opslorpt, en niet omgekeerd. Of zoals Lafargue het verwoordde: ‘Bezig zijn is goed, maar het moet niet in werken ontaarden’. Een quasi-onverkoopbare boodschap aan de hardwerkende Vlaming. Niet toevallig staan we wereldwijd aan de top inzake het gebruik van anti-depressiva.
Acta Sanctorum 
Zeer interessante analyse, volledig akkoord. Vooral de bedenking over de verbeelding spreekt mij zeer aan. Volgens mij doet iedereen bijna overal en altijd een beroep op de verbeelding van anderen, en omgekeerd, met zeer veel verschillende bedoelingen. En die laatste zijn niet altijd duidelijk, of zuiver.
Ik ben ervan overtuigd dat JS’ analyse niet klopt. Veel werklozen zijn depressief omdat ze niks om handen hebben en zich nutteloos voelen. Werk schept ook voldoening, draagt bij tot zelfrealisatie en het zorgt voor sociale contacten. Daarenboven is niet iedereen intellectueel ontwikkeld zodat hij dagdromend zijn verbeelding de vrije loop kan laten, of de filosofische toer kan opgaan. Ik denk overigens dat dat fameuze basisinkomen een mentale catastrofe zal aanrichten. Mensen hebben taakspanning nodig, beetje adrenaline doet wonderen. Wat m.i. de oorzaak is van al die stress, slaapstoornissen en het massaal slikken van pillen is dat in onze overgeregulariseerde en overgeorganiseerde samenleving mensen in het arbeidsproces nog wel verantwoordelijk zijn, maar geen macht meer hebben om die verantwoordelijkheid op een aanvaardbare manier op zich te nemen door het zelfstandig kunnen nemen van beslissingen. Elke beslissing moet door de mallemolen van procedures, regeltjes, meetings. Een probleem oplossen wordt een martelgang.. En dan is er die totaal doorgeschoten inspraak-en participatiecultuur…Een mooi voorbeeld is het onderwijs. Wat heeft zo’n arme schooldirecteur nu eigenlijk te vertellen ? Niks. Want de inspectie en de doorlichting, want de ouders en de ouderraad, het CLB, het syndicaat, de inrichtende macht…. Ouders van balsturige klootzakjes slepen je voor de rechtbank, leraars die er niks van bakken kan je niet afdanken wegens vastbenoemd. Zelfs het probleem van de poetsvrouw die niet poetst krijg je niet geregeld, want die is ook vastbenoemd, en famile van een lid van het schoolbestuur. Arme directeur : verantwoordelijk voor alles, maar geen fluit te vertellen. Ilustratief is het taalgebruik dat bv. Mieke Van Hecke, ex topvrouwe van het katholiek onderwijs placht te hanteren : “Een brede concertatie en de actieve participatie van alle betrokken actoren moet leiden tot het creëeren van een breed gedragen consensus teneinde aan deze problematiek een adekwate oplossing te bieden die stap voor stap in de bestaande structuren zal geïmplementeerd worden” of.zoiets. Wie dit als werknemer leest, moet maken dat hij wegkomt, want zo los je gegarandeerd nooit 1 probleem op. Weg met de speadsheetmanagers, de regelneven, de theoretici en de ologen en de agogen en andere soorten van intellectuele dictators die zich overal in beleidscellen, advies- en directiecomite’s genesteld hebben en die het arbeidsleven van werkende mensen met hun getheoretiseer en hun controleobsessie tot een hel maken zodat die allemaal stijf staan van de stress. Sinds ik zelfstandig ben, heb ik nog nooit zo weinig stress gehad, omdat ik van al dat gezever vanaf ben. En als er een probleem is, los ik dat op, me myself and I.En als ik een fout maak, moet ik alleen kwaad zijn op mezelf, maar ik hoef geen 10 rapporten te schrijven om het allemaal uit le leggen. Dag Mieke.
Ik merk een uitstekende evolutie in uw commentaren op Hans. Ik vind dit een zeer welbespraakte, doordachte, grondig gereflecteerde beoordeling, die vanzelfsprekend, precies zoals mijn commentaren en de tekst van Johan, de oneindige nuances altijd zullen ontbreken.
Mijn ervaringen met werkloosheid en werken neigen mij ertoe te wijzen op de regelmatig beperkte tot zeer beperkte, en zelfs inperkende voldoening, zelfrealisatie en sociale contacten tijdens of zonder werken. Zonder ook maar iets af te doen van uw bespreking lijkt mij onze intellectuele ontwikkeling en onze verbeelding niet altijd een voorwaarde, synoniem of gevolg van-, of een aanzet tot vrije dagdromerij. In tegendeel. Mijn ondervinding met zelfanalyse bijvoorbeeld, die de eigen verbeelding niet alleen hanteert, analyseert en definieert maar er soms ook mee samenvalt, is van een heel andere aard. De mentale catastrofe die jij verbond met een basisinkomen schijnt mij eerder te wijzen op een falende, of soms zelfs ontbrekende, doorgedreven tot exhaustieve zelfanalyse, met de vernoemde nuances als leidraad. Autodidactische, evoluerende zelfregulering en zelfderegulering, en de analyse van haar evenwicht en opheffing in de richting van vrijheid, zijn volgens mij daar een onderdeel van.
Wat precies doe je als zelfstandige, Hans ?
Posten op.deze website, jan, en nu en dan een beetje werken